16 december - Afl. 13: Ontginning van het landschap
Locaties die in de aflevering voorkomen:
- St. Geertruid
- Thorn
- Ittervoortbeek
- Vijverbroek
- Heideontginning Nederweert
- Wijffelterbroek
- De Hamert
- Heihoven
- Ransdalerveld
Wat gaan we in deze aflevering zien?
Ontginningen sinds het jaar 1000
Het Limburgs Landschap zoals we dat nu kennen heeft haar gezicht vooral gekregen door de invloed van de mens. Overal hebben mensen gekapt, gegraven, gemaaid of geplagd. Eigenlijk kunnen we nergens in Limburg spreken van een echt natuurlandschap, want ook de gebieden die we natuur noemen zijn beïnvloed door de mens. Landschapshistoricus Maurice Paulissen neemt ons mee naar St. Geertruid.
“Er zijn sinds de prehistorie diverse ontginningsgolven geweest, gevolgd door rustiger perioden waarin de bevolkingsgroei stagneerde of kromp. Denk aan de bandkeramiekers, de Romeinen, de middeleeuwse ontginningen en de ontginningen in de 19e eeuw. Al die ontginningsfasen hebben her en der in Limburg sporen nagelaten die tot heden zichtbaar zijn, op of onder de grond.
In grote delen van Midden- en Noord-Limburg lagen uitgestrekte zandgronden, die minder vruchtbaar waren dan de löss in het zuiden, en waar tot rond 1900 nog uitgestrekte heidevelden voorkwamen. Deels zijn deze in jonge heideontginningen geschikt gemaakt voor de landbouw, deels ook zijn ze beplant met naaldhout, waar destijds veel vraag naar was vanuit de mijnbouw.
Heel anders was het beeld in Zuid-Limburg met zijn relatief vruchtbare lössgronden. Zuid-Limburg was aan het eind van de middeleeuwen, op enkele uitzonderingen na, al volledig in cultuur gebracht. Een van de uitzonderingen is het gebied rond de Heihoven bij Heerlen, dat aan bod komt in de aflevering.
Toch betekende ontginning niet het einde van de grootschalige veranderingen van het agrarische landschap. In de tweede helft van de vorige eeuw hebben ruilverkavelingen het landschapsbeeld in grote delen van Limburg sterk veranderd. Het voorbeeld van het Ransdalerveld komt in de aflevering aan bod.” - Maurice Paulissen, landschapshistoricus.
Een voorbeeld hoe de ontginningen vanaf ongeveer het jaar 1000 zijn verlopen.
Latere ontginningen
Archeoloog Rob Paulussen legt in Thorn uit dat het witte stadje een belangrijke rol speelde in de ontginningsgeschiedenis van Midden-Limburg. Vanuit Wessem is men het land gaan ontginnen. Op zoek naar een voorbeeld van jonge heide- ontginningen tot landbouwgrond verplaatsen we ons naar de omgeving van Nederweert. Daar vonden de ontginningen plaats vanaf 1900 tot in de jaren dertig. Archeoloog Rob neemt ons mee naar het Wijffelterbroek bij Weert. Onder het metersdikke stuifzand vond men hier afdrukken van hoefijzers uit de Middeleeuwen.
Gespaard gebleven
In Noord-Limburg, tussen Wellerlooi en Arcen, ligt landgoed de Hamert. De hoefijzervormige paraboolduinen zijn kenmerkend voor het Nationaal Park de Maasduinen. Het had niet veel gescheeld of de Hamert was ten prooi gevallen aan ontginning. Edmond Staal legt uit dat dit fraai natuurgebied met allerlei acties werd gered door Stichting het Limburgs Landschap.
Boomkap 5000 v. Chr.
In het Limburgs Museum maakt conservator Benoît Mater duidelijk dat 7000 jaar geleden de Bandkeramiekers in het Geleenbeekdal de eerste boeren waren. Ze kapten hier bos en de vrijgekomen grond was bestemd voor de landbouw.
Ruilverkavelingen
Met landschapshistoricus Maurice bezoeken we Heihoven. Dat is een buurtschap bij Heerlerheide met een aparte ontginningsgeschiedenis. Aansluitend bezoeken we het Ransdalerveld. Dat bestaat uit akkers en weilanden in een licht glooiend landschap. Het gebied dankt zijn naam aan het dorp Ransdaal. In 1959 begon hier de eerste ruilverkaveling in Limburg. Heggen en houtwallen werden gesloopt, men wilde grootschalige landerijen. Landschappelijk gezien een aderlating, maar economisch bekeken begrijpelijk in die jaren. Tijden en inzichten veranderen. Bij de huidige waardering voor kleine landschapselementen worden zelfs gratis hoogstambomen verstrekt. Ook heggen werden massaal gerooid. Maar gelukkig worden heggen en hagen weer aangeplant. En dat is goed voor de diversiteit.
Het Limburgs Landschap zoals we het nu kennen, heeft vooral haar gezicht gekregen door de invloed van de mens. Ook de gebieden die we natuur noemen, zijn beïnvloed door de mens.
Houtkap door de eerste boeren - 5300-4900 v.Chr.
De eerste boeren gingen in een zone wonen waar voor de jagers niet veel voedsel was te vinden. Op het plateau van de Graetheide groeide op de vruchtbare lössbodem een hoog opgaand en dicht loofbos met linden, eiken en iepen. Dit bos werd ontgonnen, huizen gebouwd en akkers aangelegd. Er werden grote en kleine huizen gebouwd. De grootste huizen hadden een lengte van 30 meter.
De huizen werden van eikenhout gebouwd. Het noordwestelijke deel van zo’n groot huis was uitgevoerd met een planken wand ter bescherming van de regen. De rest van de muur bestond uit vlechtwerk van twijgen dat bestreken werd met leem. Het leem kwam uit de kuilen die parallel aan het huis gegraven werden. De kuilen deden later dienst als afvalkuilen waarin huis- en keukenafval terecht kwam. Op het dak lag vermoedelijk stro. In het huis werd gewoond en gewerkt. Maar de dieren vonden er geen dak boven hun hoofd.
Bomen werden gerooid om akkers aan te leggen waar graan en peulvruchten werden verbouwd. Men hield ook vee (koeien, varkens, geiten en schapen) dat altijd buiten liep.
De bandkeramiekers introduceerden aardewerk en stenen dissels om hout mee te bewerken. Vuursteen haalde men uit Rijckholt en Banholt. Hun doden werden in een klein grafveld begraven.
Verder lezen over de eerste boeren:
- Limburg. Een Geschiedenis, 2015, 33-68: De vroegste geschiedenis: van Neanderthaler tot La Tène (circa 300.000 – circa 500 v. Chr.).
- Onder onze voeten. De archeologie van Nederland, door E. Van Ginkel en L. Verhart (2009). Hoofdstuk Van Oerbos naar akkers en weiden, p. 52-67
Meer weten over de Hamert?
https://www.limburgs-landschap...
https://www.liefdevoorlimburg.nl/omgeving/natuurgebieden/landgoed-de-hamert
Tip!:
Breng eens een bezoekje aan de Heemkundevereniging St. Geertruid:
http://www.heemkundestgeertruid.nl/home
en de Geschied- en heemkundige kring “Land van Thorn”:
https://www.ghklandvanthorn.nl...
En vergeet natuurlijk onze volgende landschapslezing niet!