'Maasheggen' door Commissielid Landschapsgeschiedenis Ger Frenken

Ons commissielid Ger Frenken is vanouds jurylid bij het jaarlijkse NK Maasheggenvlechten, de laatste jaren als voorzitter. Vanuit deze zijdelingse betrokkenheid schetst hij globaal een beeld van de ontwikkelingen rond de Maasheggen vanaf het midden van de vorige eeuw.

Al jaren zijn meerdere vrijwilligersgroepen concreet praktisch uitvoerend bezig met onderhoud en herstel van de Maasheggen. Naast het weer in de praktijk brengen van het traditioneel heggenvlechten hebben ze inmiddels ook een aantal km nieuwe Maasheggen geplant, maar zijn ze ook grote pleitbezorgers (geweest) voor herstel en instandhouding van dit prachtige landschap.

De Werkgroep Oeffelt en Loerangel van de Stichting Landschapsbeheer Boxmeer (Slabox) heeft met deze activiteiten recent (dec 2020) de eerste prijs gewonnen bij de nieuwe Erfgoedvrijwilligersprijs die door het Ministerie van OC&W in het leven is geroepen. De Maasheggen typeren nog altijd een uniek landschap van de Terrassenmaas tussen enerzijds Cuijk en Maashees aan de Brabantse en anderzijds tussen Mook en Bergen aan de Limburgse kant van de Maas.

De Maasheggen dienden eeuwenlang als veekering. Tot de komst van het prikkeldraad werden ze door een kenmerkende streekgebonden vlechttechniek voor het vee ondoordringbaar gehouden. Vooral vanaf het midden van de 20e eeuw zijn de boeren met het vlechten gestopt en zijn de heggen op grote schaal verwaarloosd. Ze zijn veelal doorgegroeid naar struweelhagen, maar ook op vele plaatsen tot relicten vervallen of geheel verdwenen. Aan de Limburgse zijde van de Maas werd dit nog in het begin van de jaren zeventig gestimuleerd vanuit de ruilverkavelingen, ter verbetering van de landbouwstructuur. Zo verdwenen er begin jaren zeventig nog tientallen kilometers heg in de ruilverkaveling Bergen.

De kentering kwam midden jaren zeventig. Bij de toen in uitvoering komende ruilverkaveling Land van Cuijk werd van overheidswege de grote natuurwetenschappelijke, landschappelijke en cultuurhistorische waarde van de Maasheggen onderkend. Er werden dan ook veel heggen gespaard, waarbij de inzet van Staatsbosbeheer van grote betekenis was. Doordat bescherming en beheer echter onvoldoende geregeld waren, is er ook daarna nog aan de Brabantse kant menige heg verdwenen. Bij de lokale bevolking bleef dit daar niet onopgemerkt. Het was vooral het IVN de Maasvallei, dat zich enorm heeft ingezet voor het behoud van de heggen, waarbij onder andere Marius Grutters, Ruth Bakkenes en Rob Sets drijvende krachten waren. De Stichting Landschapsbeheer Boxmeer werd opgericht en in 2006 werd het eerste NK Maasheggenvlechten gehouden. Dit vanuit de burgerij georganiseerde evenement was van meet af aan een doorslaand succes en een wake-up call voor met name de gemeente Boxmeer, maar ook voor de buurgemeenten en de provincies aan beide zijden van de Maas.

Gevlochten mat (bron: Marius Grutters, Heggen en Heggenvlechten, het praktisch handboek voor aanplant, ecologisch en cultuurhistorisch beheer en restauratie van heggen, 2017)

In 2006 werd met het verschijnen van de Visie “Ruimte voor herinnering in de noordelijke Maasvallei” (NovioConsult Van Spaendonck en Strootman Landschapsarchitecten, in opdracht van de gemeente Boxmeer) over een breed front duidelijk dat de cultuurhistorische waarde van het Maasheggen landschap voor de regio van grote betekenis is en uitgangspunt voor beleid zou moeten worden. Aan de Brabantse kant wordt dit opgepakt; daar gaat het vooral over de instandhouding en beheer van de vele nog aanwezige heggen. Het jaarlijkse NK Maasheggen vlechten helpt daar ook bij, het maakt lokale en provinciale bestuurders enthousiast en houdt ze bij de les. Aan de Limburgse kant verloopt dit veel moeizamer; er is daar nog maar een fractie aanwezig van wat er ooit aan heggen was en daar moet vooral ingezet worden op het opnieuw aanplanten van al decennia geleden verdwenen heggen. Een extra moeilijkheid daarbij is dat Rijkswaterstaat inmiddels niet zomaar nieuwe opgaande beplanting in het winterbed van de Maas accepteert.

In 2010 brengt Marius Grutters een standaardwerk over de Maasheggen uit: “De Maasheggen, Parel voor mens en natuur”. In 2012 krijgt hij voor zijn inzet voor de Maasheggen de Brabant Bokaal van het Prins Bernard Cultuurfonds Brabant. De Stichting Landschapsbeheer Boxmeer blijft zich onvermoeibaar inzetten voor het Maasheggen landschap en weet uiteindelijk voldoende kritische massa te organiseren om het voor elkaar te krijgen dat in 2018 de Maasheggen aan de Brabantse kant van de Maas als eerste en voorlopig nog als enige gebied wordt aangewezen als UNESCO biosfeergebied. De aanvraag is in 2016 opgestart door de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap en de gemeente Boxmeer en de erkenning is het resultaat van een goede samenwerking tussen verschillende organisaties: gemeente Boxmeer, gemeente Cuijk, Staatsbosbeheer, Vereniging Nederlands Cultuurlandschap, Brabants Landschap, waterschap Aa en Maas, Slabox (Stichting Landschapsbeheer Boxmeer), ZLTO en de provincie Noord-Brabant.

Deze UNESCO erkenning voor het Brabantse Maasheggen landschap leidt er andermaal toe dat ook aan de Limburgse kant de belangstelling voor herstel weer toeneemt. De gemeente Mook en Middelaar laat vervolgens in 2018 een Maasheggenvisie maken door de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap. De gemeenten Bergen en Gennep hebben eind 2020 gezamenlijk een visie voor herstel van de heggen laten maken. Zij hopen daarmee voor de Limburgse zijde op termijn aansluiting te kunnen krijgen bij de UNESCO-status. Een hoopvolle ontwikkeling, die het verdient brede steun te krijgen! Doordat de Maasheggen UNESCO status hebben in het kader van Man and Biosphere zijn zij weer in de harten van mensen gaan leven; of is het misschien wel juist andersom? In ieder geval een prachtig voorbeeld van burgerbetrokkenheid, die zeker aan de Limburgse zijde meer navolging verdient!

Website: Welkom in de Maasheggen - Maasheggen UNESCO

Ger Frenken